Tre sfidat e Dom Ndre Zadesë- Me rastin e 100 vjetorit të lindjes, dhe 60 vjetorit të botimit të poemës “Letër e hapur” drejtuar At’ Fulvio Kordinianos. (1941). -
Nga FEJZI GUSHTA
Sfida e parë, 1920
Në vitin 1920, pikërisht atëhere kur Vlora ishte e pushtuar nga Italija, në sallonin e shfaqjeve të kolegjit Saverjan, luhej një nga melodramat më të bukura të Dom Ndre Zadejs: “Ora e Shqipërisë”; përveç popullit artdashës shkodran, aty ishin të pranishëm Klerikë, Ushtarakë Italian, Francez, Konsuj, Seminaristë, etj. Shfaqia kishte filluar, në momentin kur (djalogohej) për bashkimin e tokave Shqipëtare, engjulli i vijosës i drejtohet (Adrijes) me këto vargje: “Adrijes m’thuaj krenare, Vlona asht tokë Shqiptare”... Spektatorët shpërthyen në duartrokitje të stuhishme, dhe duke brohoritur u ngritën në këmbë e thirrën sa mundën: “Rroft Vlona Shqipëtare!”, “Rroft Vlona jonë!”... Atëher konsulli Italian Perrikone e gjenerali Frankovila, u ngritën në këmbë në shej proteste, për të dalë nga shfaqja, por konsulli Francez, Baron de Grand dhe gjenerali Bardi de Fortu në prani të rektorit Jezuit, i qetësoi më fjalët: “Kur në LA Skala të Milanos luhej opera “I Lombardi” populli Italian, në prani të pushtuesve austriak brohoriti “Viva Verdi”, asnjë nuk u ngrit të dilte jashtë, madje duartrokitën”. (K.Ç.)
Kjo ishte sfida e parë, sfida ma dramatike që patrioti e kleriku Dom N. Zadeja i bëri pushtuesve Italian. E pabesueshme për ata që i besuan dhe mbështetën diktatorin Hoxha, kur akuzonte Dom Ndre Zadejën: “Agjent i OVRA - s dhe të gestapos, Dom Ndre Zadeja e të tjerë do të mbeten figurat tipike të klerikëve që shitën atdheun...” Ngjarje me të tilla dimensione, si në sallonin e shfaqjeve të kolegjit Saverian mund të përjetohen vetëm në theatrot e metropoleve të mëdha Europiane. E tillë ishte Shkodra, Athina e Shqipërisë! I tillë ishte Dom Ndre Zadeja, në radhë të parë njeri dhe klerik, patriot dhe orator, polemist e sfidant i shquar, dramaturg, autor i gjashtë melodramave, poet lirik, poliglot e filozof i dimensioneve Europiane. Njeri zemër gjerë e fisnik, aq sa mund të falë çdo armik personal, por armiqtë e Shqipërisë Kurr.
Një besimtar nga fshati Sheldi (Shkodër) kujton: “Meshën e datës 8 prillë 1939 Dom Ndreu e filloi me këto fjalë: - E shoh që jeni të pikëlluem, sot asht ditë zijet për ne Shqiptarët. Italia fashiste e pushtoi atdheun tonë, Shqipnin! (Heshtje, tamam si në një kortezh të përmortshëm) pritëm se ç’ka don me thanë tjetër. Asgja, por ma vonë e kuptuam se na tha shumë. Ndigjuam frymarrjen e tij, ishte një frymarrje e dridhëshme, e thellë e dëshpëruese deri në dhimbje. Kur e çojë kryet, besimtarët vunë re dy pika lodi që rrëshqitën në faqet e lëmutë të meshtarit që tërë jetën i qe përkushtuar Atdheut e fesë. At’ditë si gjithmonë, mesha vazhdoj në paqë duk ju lutur Zotit tonë që ta shpëtoi Shqipërin. Edhe kjo e pabesueshme për ato që i besuan dhe mbështetën diktatorin Hoxha, kur e akuzonte Dom Ndre Zadejën: “Agjent i OVRA - s dhe të gestapos, Dom Ndre Zadeja do të mbetej figura tipike e klerikëve që shitën atdheun.” Një goditje tjetër të rëndë, Dom Ndreu e psoj nga kolegu i tij Italian At’Fulvio Kordiniano (S. J.) në vitin 1941. Po kush ishte Kordiniano? Një prift Italian, misionar që për shumë vite me radhë jetoj e punoj në malësitë e mbi Shkodrës, ku kreu disa studime të ndryshme siç është: “Shqipëria përmes veprave dhe shkrimeve të një misionari të madh Italian At’ Domeniko Pasi”, “Epopeja e popullit Shqiptar” ku trajtohen problemet e letërsisë shqipe etj... Ai hartoi dy fjalor, Italisht - Shqip që u botu në Milano, dhe Shqip - Italisht që u botu në Shkodër. At’ Fulvio Kordiniano (S. J.) gëzonte një respekt dhe reputacion të veçantë nga malësorët dhe intelektualët Shkodran. Ai hynte kullë më kullë, si bari e si pajtimtar. Kuvend më Kuvend. Malësorët e ndoqën pas nëpër shpella, e ndihmuan me çermu nëpër varre të lashta, siç ishin ato të Komanit e i mushën thasët me rrashta brahycefale e të parëve të tyre gjysëm mitologjik. Ata e quajtën gjithmonë padër Milani, thonë se ishte Milanez. Ai ishte gëzu së tepërmi këti pagzimi, duke e konsideru atë si një provë miqësije e intimiteti familjar. At’ Fulvio Kordiniano nuk priti gjatë, me t’u kthyet në Itali dërgoj për botim “Hatan”: “L’Albania nella storia e nella vita ossia visione panoramica di un piccolo mondo primitivo” - (Revista “d’Albania” 1941). Që në titull kuptohet se Kordiniano është sa tendencioz aq edhe agresiv, natyrisht se për ta ilustruar pabesinë e këti pseodoshkenctari që vuan nga një debulesë sllavofile, unë po rreshtoj në mënyrën më konçize të nxjerrura nga ajo minierë katrani që na servirë ky bukshkelës. Ja - ...Shqipëria më rezulton si një ekspresion i thjesht gjeografik.” “...Por po e tham çiltaz se për mua çështja e identitetit Shqiptarë të soçëm asht thjeshtë një mit.”. “...Një pjesë e mirë e popullsisë (Shqipëria e mesme) nuk është abrigjene, por të emigruar gjatë pushtimit turk, ardhë prtej kufijshë”; “...Shqipëtari e ka ndie vein Shqipëtar, jo si trajtim politik, por si aglomerat etnik nën të gjitha qeverit. Arkeologjia nuk na ka dhanë deri tash kurgja me precizion që të jetë karakteristikë dhe e veçant e popullit Shqipëtarë.”...
“Skënderbeu ka qenë zmadhuar prej legjendave e nuk kje lartësu kurr në rrangun e një Monarku Shqipëtar, por qe i kanduar me atë të kapitenit të përgjithshëm të forcave ushtarake Shqipëtare, Lumnija e tijë ashtë një lumni katholike, mbasi si kërkush nuk ka pasë në at’ kohë iden e një atdheut Shqipëtar”. Kordiniano disa herë është kontradiktorë, në veçanti kur harron me sha, pa dashtë nxjerr në pah të vërtetat që e bëjnë këtë popull me jetu. E në veçanti kur flet për gjuhën: “...e duhet me thanë se gjuha ashtë për t’u mbajtë si rrelikja e shejza ma e spikatun e ma e çmueshmja e këti populli, shpirti i gjihë atij grupi traditash, zakonesh e veçurishë etnike të dallume ma së miri prej natyrë, prej jetese, prej (domus patria) qi ka dhanë shkas për së forti e gati krejt vetëm me mujt këtë popull tejet të qëndrueshëm mbrenda rrethit të vet, tue ba ballë e tue i mujtë të gjithë fuqitë përpise e rrafshuese,!... At’ Fulvio Kordiniano (S. J.) siç shihet në pohimet e veta u vjenë në ndihmë Studiuesve Serbë të cilët i konsiderojnë Shqipëtarët e Kosovës si të ardhur në (trojet e veta) kur dihet se ato janë autoktonë shumë më parë se ato që ardhën nga Karpatet e zunë vend në trojet Ilire të ç’populluara, e pastaj me anë të pushtimeve do të shqynin kufijt në këto përmasa që ekzistojnë sot. Kordiniano hulumton e shkruan jo për të nxjerrë në dritë historinë e vërtetë, apo autoktoninë e vazhdimësinë e shqiptarëve nga Ilirët, por me qëllim synon me e plandosë Shqipëtarët në tragjedi të vazhdueshme e luftë për identitet. Fakti që ai zgjodhi kohën më të papërshtatshme për botim (nga që ishim të pushtuar nga Italija fashiste) tregon edhe një herë se ishte tendencioz dhe armiqësor. Botimi i këtij artikulli në revistën “d’Albania” goditi rëndë klerin katolik, intelektualët, profesorët e liceut shtetërorë, studentët, dhe mbarë qytetarët e Shkodrës dhe të gjithë Shqipërisë.
Të gjithë u ngritën në protestë kundër këtij shkrimi zhgarravinë që kishte hedhur baltë mbi identitetin Shqipëtarë dhe vazhdimësinë e tyre nga Ilirët. Profesorët e liceut i dhanë një përgjigje dinjitoze, po kështu kleriku me pseudonimin Nik Bercolla, dhe së fundi goditja vdekjeprurëse e Dom Ndre Zadejës, do të ishte Letra e Hapur. E gjithë kjo urrejtje e akumuluar kundër pushtimit fashist i cili duke u ambalazhuar me letrat e Kordinianos do bëhej shkak ashtu si në 1920, të vinte në provë patriotizmin e Zadejës, atdhedashurinë të cilit ia kishte ushqyer familja, më parë se të shkonte për studime në Insbruk të Austrisë. Ai nuk pranoi të bënte kompromis për hir të asaj se Kordiniano ishte prift. “Nuk mund ta pranonte këtë të shame, se na shqiptarët qenkemi pa rodë e soj, që don me thanë rracë e sterkeqe ariane. Ai do ta mbronte atdheun qoft edhe me jetën e tijë. Edhe kjo e pabesueshme për ata që i besuan dhe mbështetën ditatorin Hoxha, kur e akuzonte dom Ndre Zadejën: “Agjent i OVRA - s dhe të gestapos, dom Ndre Zadeja e të tjerë do të mbeten figura tipike e klerikëve që shitën atdheun.”
Sfida e dytë 1941
Letër e hapur drejtuar At’ Fulvio Kordiniano - s. Është një poemë me 291 vargje të cilën do ia paraqesim lexuesit në numrat e ardhshëm. Kjo pra është sfida e dytë e Zadejës. Një sfidë artistike, që vetëm talenti i këtij shpirti të trazuar, mund ta realizonte në këto përmasa grandioze. Ai i dha çdo gjë kësaj poeme, e cila do t’i transmetonte brezave ide dhe mesazhe thellësisht filozofike, historike dhe shkencore, nga më befasueset në historinë e letrave shqipe, dhe jo rastësisht kjo poemë do të vijë lezuesit shqiptar në kuadrin e njiqind vjetorit të lindjes, dhe në gjashtëdhjetë vjetorin e kësaj poeme të shkruar nga Dom Ndre Zadeja.
Sfida e tretë 1945
ishte mëngjezi i 25 marsit 1945.Shkodra ende nuk ishte zgjuar. Një heshtje e madhërishme, por e një zbrazëtirë e trishtuar mbretëronte në fushë - çelë. E para që zgjohej në këtë qytet ishte kamjonçina e burgut, ajo kishte ditë që zgjohej herët, dhe çante me ulurimë rrugët nga burgu deri tek varrezat katolike, ma kjartë deri tek muri i pushkatimit. Po atë mëngjez kamjonçina po transportonte të burgosur të tjerë që ligji i ri komunist i kishte dënu me vdekje, si armiq të popullit, e në emën të popullit pushkatoheshin! Në mes tyre ishin, Dom Ndre Zadeja, kreshniku i maleve Prek Cali, si dhe një i ri akademist që nuk kishte pranu me ba betimin fashist në sheshin e Romës, quhej Luigj Gjeto Kastrati. Kur kamionçina kaloi para shtëpisë së tij Luigji thirri me forcë.
- Lamtumirë nanë!...Dikush qau... dom Ndreu e ngushlloj duke i hedhur dorën në qafë, ndërsa Luigjit nuk ia ndau sytë deri temuri i pushkatimit... I kishin rreshtuar, skuadra e pushkatimit ndodhej përballë tyre. I pyetën një nga një se cila ishte fjala e fundit e tyre, erdhi radha që të pytej Dom Ndreu,
- Fol ti armik i popullit Shqipëtar...
- O Zot! E çka duhet të baj ma shumë për të qenë Shqiptarë?!; Meqë Shqipnisë ju dashka edhe jeta ime, merreni!...
Nuk vonoj shumë dhe u dha komanda Zjarr!
- Rroft Shqipnia, Rroft Krishti Mbret! - thirri Dom Ndreu.
Një batare pushkësh u zbraz mbi gjokset e martirëve të lirisë. Kaq, dhe Dom Ndreu nuk ishte ma. Ai u nda nga ne, kjo ndarje do të ishte e përkohëshme, ja ai do vinte në mes nesh në Njiqind vjetorin e lindjes së tij, duke i sfiduar ata për të tretën herë, dhe nga kjo sfidë ata që e mohuan dhe i thanë armik e tradhëtarë, nuk do mund të ngrihen ma. Edhe kjo e pabesueshme për ato që i besuan dhe mbështetën diktatorin Hoxha, kur e akuzonte Dom Ndre Zadejën: “Agjent i OVRA - s dhe të gestapos, Dom Ndre Zadeja e të tjerë do të mbeten figura tipike e klerikëve që shitën atdheun.”
- O Zot! E çka duhet të baj më shumë për të qenë shqipëtar?!...
Shqipëria etnike Nr.9
http://www.shqiperia-etnike.com/she09/she09shqip.html
Tre sfidat e Dom Ndre Zadesë
